Kün ılgerı Jahan jūrtyn dürlıktırgen aqparattar legınde, äuelı Aq üi basşysynyŋ: "AQŞ-tyŋ Baltyq elderıne (Latviia, Litva, Estoniia) äskeri kömektı azaitumen qatar, NATO-ǧa qoldaudy qysqartamyz", — degen , jäne Donald Tramptyŋ: "Auǧanstanǧa qarata Bagram bazasyn AQŞ-qa beruı kerek", — atty mälımdemesımen bastalyp, ızınşe Estoniia aspanyn üş reseilık MiG-31 joiǧyş ūşaǧynyŋ būzyp kıruımen jalǧasyn tapsa, bügıngı künı jaŋalyqtardyŋ köşın Fransiia, Ūlybritaniia, Kanada, Avstraliia jäne Portugaliia t.b. elderdıŋ Palestina memleketın moiyndaǧany turaly aqparattar bastady. Deitūrǧanmen, beibıtşılıktı därıptegen Kärı qūrlyq elderınıŋ, onyŋ ışınde Rim jūrtynyŋ tynyştyǧy ketıp, mazasy qaşty, oǧan sebep — el bilıgınıŋ Palestinany moiyndau turaly bastamany keiınge qaldyruy edı. Ägaraki müddeler arasyndaǧy qūbylmaly geosaiasi jürıstı bız öz halımızşe qysqaşa tärjımalap körsek.

AQŞ-tyŋ Ündı–Tynyq mūhity aimaǧyndaǧy geosaiasi yqpaly – qazırgı taŋda Aq üidıŋ Qytaiǧa qarsy tūruyndaǧy basty strategiialyq kozyry bolyp tabylady. Qytaidyŋ ǧalamdyq üstemdıkke ūmtyluy men qatar, 5G, jasandy intellekt, chipter öndırısı jäne ǧaryş salasy siiaqty ǧylymi-tehnologiia salalarynda bäsekelestıgı Aq üidıŋ Qytaidy älemdık tärtıptı qaita qūruǧa tyrysatyn ūzaq merzımdı jäne auqymdy qater dep baǧalauyna äkeldı.

Sonymen qosa, Taivan mäselesı — būl AQŞ pen Qytai arasyndaǧy äskeri qaqtyǧys boluy mümkın qauptı aimaq bolyp tabylady . Oǧan sebep:

1. Taivan — älemdegı ozyq mikrochipterdıŋ 90%-ǧa juyq bölıgın öndıretın el. Būl chipter smartfonnan bastap, äskeri tehnikaǧa deiın barlyq jerde qoldanylady. Sonymen qosa, elektronika, telekommunikasiia qūraldary, joǧary tehnologiialy jabdyqtar öndırısınde de älemdık maŋyzy bar salmaqty oiynşy. Eger Taivan Qytai baqylauyna ötse, Qytai chip öndırısın baqylauǧa alyp, bükıl älemnıŋ tehnologiialyq tızbegıne äser etuı mümkın.

2. Taivan — Qytai men Japoniia, Filippin, Oŋtüstık Koreia arasyndaǧy "Bırınşı araldar tızbegınde" ornalasqan. Būl tızbek AQŞ pen onyŋ odaqtastarynyŋ Qytaidyŋ teŋızdegı yqpalyn tejeu aimaǧy retınde qarastyrylady.

3. Taivan — Qytaidyŋ saiasi-ideologiialyq maqsaty ("Bırtūtas Qytai"), jäne Tynyq mūhitqa şyǧatyn negızgı qaqpa. Taivandy baqylau -Oŋtüstık Qytai teŋızıne jäne bükıl Tynyq mūhityna, sondaǧy Qytaiǧa bäsekeles eldermen AQŞ-tyŋ Tynyq mūhittaǧy äskeri yqpalyna qarsy tūra alatyn bırden-bır mümkındık.

Sondyqtan da, Qytai Taivandy öz qaramaǧyna qosudy ūzaqtan berı josparlap kele jatqany — aqiqat.

Alpauyt derjavalar arasyndaǧy müddeler qaqtyǧysynda AQŞ bır mezgılde Resei men Qytaiǧa qarsy geosaiasi jäne geoekonomikalyq tūrǧyda soǧys jürgıze almaidy, sondyqtan da Donald Tramptyŋ komandasy AQŞ pen Resei arasyndaǧy şielenıstı azaitu maqsatynda Baltyq elderındegı äskeri belsendılıktı tömendetu siiaqty ymyraly geosaiasi qadamdar jasaǧany anyq. Būl öz kezegınde, qoldaǧy äskeri-ekonomikalyq resurstardy Qytaiǧa qarsy baǧyttalǧan AUKUS (Avstraliia – Ūlybritaniia – AQŞ), QUAD (AQŞ – Japoniia – Ündıstan – Avstraliia), Blue Dot Network (AQŞ, Japoniia, Avstraliia) syndy alianstarǧa jūmsauǧa mümkındık beredı.

Al, Aq üidıŋ "NATO-ǧa qoldaudy qysqartamyz" atty mälımdemesıne qysqaşa toqtalsaq, būl, joǧaryda atap ötkenımızdei, AQŞ-tyŋ ışkı-syrtqy saiasi, ekonomikalyq jäne strategiialyq müddelerıne bailanysty jasalǧan qadam.

Oǧan bırneşe faktordy mysal retınde qarastyruǧa bolady:

1. HH ǧasyrda AQŞ-tyŋ basty strategiialyq baǧyty — Europadaǧy Keŋes Odaǧy men Reseige qarsy tūru bolsa, HHI ǧasyrda Qytaidyŋ qarqyndy damuy men jahandyq yqpalyn arttyruy Amerika strategiialyq nazaryn Aziiaǧa audaruǧa mäjbür ettı. Demek, AQŞ öz resurstaryn Europadan Aziiaǧa köbırek böle bastaǧany aqiqat. Bır sözben aitqanda, AQŞ-tyŋ endıgı kezektegı negızgı geosaiasi häm geoekonomikalyq oiyn alaŋy — Aziiada ötedı.

2. AQŞ üşın būl — biudjet tiımdılıgın arttyratyn qadam boluy mümkın. NATO-nyŋ qorǧanys jüiesın köbıne AQŞ qarjylandyrady. Demek, diplomatiialyq qysym jasau arqyly būl NATO elderınen qorǧanysqa köbırek aqşa böluın talap etedı, sol arqyly äskeri mındettemelerın oryndauyn jedeldetedı.

3. NATO — negızınen Europaǧa baǧyttalǧan alians. Al bügıngı taŋda AQŞ üşın Qytaimen ekonomikalyq, äskeri jäne tehnologiialyq bäsekelestık äldeqaida özektı mäsele. Sondyqtan, joǧaryda atap ötkenımızdei, NATO-dan resurstardy azaitu arqyly AQŞ Aziiadaǧy alianstarǧa (AUKUS, QUAD) köbırek köŋıl böledı, Taivan, Japoniia, Oŋtüstık Koreia siiaqty eldermen qorǧanysty nyǧaitady.

AQŞ-tyŋ būl äreketı Kärı qūrlyqtaǧy jeke, avtonomdy qorǧanys strategiialaryn damyta bastaidy. Mysaly: "Europalyq armiia" ideiasy (Fransiia–Germaniia bastamasy). Būl — NATO-dan bölek jaŋa äskeri alianstar nemese Euroodaqtyŋ qorǧanysyn küşeituı mümkın degendı bıldıredı. AQŞ-tyŋ öz geosaiasi jäne geoekonomikalyq baǧytynyŋ özgerısı — jahandyq tepe-teŋdıktı özgerte alatyn, Europa, Resei jäne Qytai arasyndaǧy küştıŋ qaita bölınuıne jol aşatyn öte maŋyzdy qadam bolyp tabylady. Sondyqtan, Aq üi tarapy Kärı qūrlyq elderımen, mümkın, basqa da derjavalar arasynda aşyq jäne jasyryn kelıssözder arqyly öz müddesın aqtap aluǧa tyrysatyny anyq.

Osyǧan jauap retınde Kärı qūrlyq elderı bırınen keiın bırı Palestina täuelsızdıgın moiyndaityny turaly qarar qabyldady.

Sol arqyly: AQŞ-tan täuelsız, derbes syrtqy saiasat jürgıze alatyndyǧyn körsetıp, jahandyq maŋyzdy oiynşy statusynda baǧalanudy közdegen boluy yqtimal. Sonymen qosa: atalǧan elderdegı ışkı saiasatta jäne elektoratta mūsylman qauymdastyǧynyŋ üles salmaǧy artyp keledı jäne islam elderımen — Taiau Şyǧys, Soltüstık Afrika, Oŋtüstık Aziia — ekonomikalyq jäne saiasi bailanysty nyǧaitudyŋ oŋ qadamy retınde baǧalanady.

Bıraq, aita keterlık jait — Palestinanyŋ täuelsızdıgınıŋ moiyndaluy onyŋ egemendı el bolyp ketkenın bıldırmeidı. Ol üşın Palestinanyŋ saiasi elitalary men partiialary bıraz jūmys atqaruyna tura keledı...

Donald Tramptyŋ Auǧanstanǧa qarata: "Bagram bazasyn AQŞ-qa beruı kerek", — atty mälımdemesıne toqtalsaq, būl da Aq üidıŋ Qytai, Resei, İran jäne Ortalyq Aziiaǧa qarata jasalǧan geosaiasi qadamynyŋ bırı deuımızge bolady.

Öitkenı, Auǧanstan — Ortalyq Aziia men Oŋtüstık Aziianyŋ tüiısken jerı, Qytai men Reseige öte jaqyn. Eger AQŞ Bagram bazasyn qaita ielense, būl baza arqyly Qytaidyŋ Şyŋjaŋ aimaǧyn, Reseidıŋ oŋtüstık şekarasyn, İrannyŋ şyǧys bölıgın baqylauda ūstauǧa bolady. Iаǧni, Qytaidyŋ "Bır beldeu — bır jol" jobasyn baqylauǧa, qūrlyqtaǧy logistikalyq jäne barlau operasiialaryn jürgızuge yŋǧaily aimaq bolmaq. Būl tek äskeri baza emes — geoekonomikalyq şaiqastaǧy maŋyzdy platforma bolady. Bıraq, AQŞ-tyŋ Bagram bazasyn qaityp aluy — diplomatiialyq tūrǧydan öte kürdelı prosess, mümkın oryndalmauy da yqtimal.

Meilı qalai desek te, HHI ǧasyr — keibır alyp derjavalardyŋ künı batyp, keibır bodandyqtaǧy elderdıŋ taŋy atyp, öz täuelsızdıgın alatyn däuır boluy da ǧajap emes...

Derekköz:   

https://www.geopoliticalmonitor.com/chinas-wakhan-corridor-dilemma-economic-development-or-security/

https://www.geostrategy.org.uk/research/the-geopolitics-of-aukus/

ERTŪRAN JŪMAQANŪLY