كۇن ىلگەرى جاھان جۇرتىن دۇرلىكتىرگەن اقپاراتتار لەگىندە، اۋەلى اق ءۇي باسشىسىنىڭ: "اقش-تىڭ بالتىق ەلدەرىنە (لاتۆيا، ليتۆا، ەستونيا) اسكەري كومەكتى ازايتۋمەن قاتار، ناتو-عا قولداۋدى قىسقارتامىز", — دەگەن ، جانە دونالد ترامپتىڭ: "اۋعانستانعا قاراتا باگرام بازاسىن اقش-قا بەرۋى كەرەك", — اتتى مالىمدەمەسىمەن باستالىپ، ىزىنشە ەستونيا اسپانىن ءۇش رەسەيلىك ميگ-31 جويعىش ۇشاعىنىڭ بۇزىپ كىرۋىمەن جالعاسىن تاپسا، بۇگىنگى كۇنى جاڭالىقتاردىڭ كوشىن فرانتسيا، ۇلىبريتانيا، كانادا، اۆستراليا جانە پورتۋگاليا ت.ب. ەلدەردىڭ پالەستينا مەملەكەتىن مويىنداعانى تۋرالى اقپاراتتار باستادى. دەيتۇرعانمەن، بەيبىتشىلىكتى دارىپتەگەن كارى قۇرلىق ەلدەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ريم جۇرتىنىڭ تىنىشتىعى كەتىپ، مازاسى قاشتى، وعان سەبەپ — ەل بيلىگىنىڭ پالەستينانى مويىنداۋ تۋرالى باستامانى كەيىنگە قالدىرۋى ەدى. اگاراكي مۇددەلەر اراسىنداعى قۇبىلمالى گەوساياسي ءجۇرىستى ءبىز ءوز حالىمىزشە قىسقاشا ءتارجىمالاپ كورسەك.

اقش-تىڭ ۇندى–تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى گەوساياسي ىقپالى – قازىرگى تاڭدا اق ءۇيدىڭ قىتايعا قارسى تۇرۋىنداعى باستى ستراتەگيالىق كوزىرى بولىپ تابىلادى. قىتايدىڭ عالامدىق ۇستەمدىككە ۇمتىلۋى مەن قاتار، 5G, جاساندى ينتەللەكت، چيپتەر ءوندىرىسى جانە عارىش سالاسى سياقتى عىلىمي-تەحنولوگيا سالالارىندا باسەكەلەستىگى اق ءۇيدىڭ قىتايدى الەمدىك ءتارتىپتى قايتا قۇرۋعا تىرىساتىن ۇزاق مەرزىمدى جانە اۋقىمدى قاتەر دەپ باعالاۋىنا اكەلدى.

سونىمەن قوسا، تايۆان ماسەلەسى — بۇل اقش پەن قىتاي اراسىنداعى اسكەري قاقتىعىس بولۋى مۇمكىن قاۋپتى ايماق بولىپ تابىلادى . وعان سەبەپ:

1. تايۆان — الەمدەگى وزىق ميكروچيپتەردىڭ 90%-عا جۋىق بولىگىن وندىرەتىن ەل. بۇل چيپتەر سمارتفوننان باستاپ، اسكەري تەحنيكاعا دەيىن بارلىق جەردە قولدانىلادى. سونىمەن قوسا، ەلەكترونيكا، تەلەكوممۋنيكاتسيا قۇرالدارى، جوعارى تەحنولوگيالى جابدىقتار وندىرىسىندە دە الەمدىك ماڭىزى بار سالماقتى ويىنشى. ەگەر تايۆان قىتاي باقىلاۋىنا وتسە، قىتاي چيپ ءوندىرىسىن باقىلاۋعا الىپ، بۇكىل الەمنىڭ تەحنولوگيالىق تىزبەگىنە اسەر ەتۋى مۇمكىن.

2. تايۆان — قىتاي مەن جاپونيا، فيليپپين، وڭتۇستىك كورەيا اراسىنداعى ء"بىرىنشى ارالدار تىزبەگىندە" ورنالاسقان. بۇل تىزبەك اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنىڭ قىتايدىڭ تەڭىزدەگى ىقپالىن تەجەۋ ايماعى رەتىندە قاراستىرىلادى.

3. تايۆان — قىتايدىڭ ساياسي-يدەولوگيالىق ماقساتى ء("بىرتۇتاس قىتاي"), جانە تىنىق مۇحيتقا شىعاتىن نەگىزگى قاقپا. تايۆاندى باقىلاۋ -وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنە جانە بۇكىل تىنىق مۇحيتىنا، سونداعى قىتايعا باسەكەلەس ەلدەرمەن اقش-تىڭ تىنىق مۇحيتتاعى اسكەري ىقپالىنا قارسى تۇرا الاتىن بىردەن-ءبىر مۇمكىندىك.

سوندىقتان دا، قىتاي تايۆاندى ءوز قاراماعىنا قوسۋدى ۇزاقتان بەرى جوسپارلاپ كەلە جاتقانى — اقيقات.

الپاۋىت دەرجاۆالار اراسىنداعى مۇددەلەر قاقتىعىسىندا اقش ءبىر مەزگىلدە رەسەي مەن قىتايعا قارسى گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق تۇرعىدا سوعىس جۇرگىزە المايدى، سوندىقتان دا دونالد ترامپتىڭ كومانداسى اقش پەن رەسەي اراسىنداعى شيەلەنىستى ازايتۋ ماقساتىندا بالتىق ەلدەرىندەگى اسكەري بەلسەندىلىكتى تومەندەتۋ سياقتى ىمىرالى گەوساياسي قادامدار جاساعانى انىق. بۇل ءوز كەزەگىندە، قولداعى اسكەري-ەكونوميكالىق رەسۋرستاردى قىتايعا قارسى باعىتتالعان AUKUS (اۆستراليا – ۇلىبريتانيا – اقش), QUAD (اقش – جاپونيا – ءۇندىستان – اۆستراليا), Blue Dot Network (اقش، جاپونيا، اۆستراليا) سىندى اليانستارعا جۇمساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ال، اق ءۇيدىڭ "ناتو-عا قولداۋدى قىسقارتامىز" اتتى مالىمدەمەسىنە قىسقاشا توقتالساق، بۇل، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، اقش-تىڭ ىشكى-سىرتقى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە ستراتەگيالىق مۇددەلەرىنە بايلانىستى جاسالعان قادام.

وعان بىرنەشە فاكتوردى مىسال رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى:

1. حح عاسىردا اقش-تىڭ باستى ستراتەگيالىق باعىتى — ەۋروپاداعى كەڭەس وداعى مەن رەسەيگە قارسى تۇرۋ بولسا، ءححى عاسىردا قىتايدىڭ قارقىندى دامۋى مەن جاھاندىق ىقپالىن ارتتىرۋى امەريكا ستراتەگيالىق نازارىن ازياعا اۋدارۋعا ءماجبۇر ەتتى. دەمەك، اقش ءوز رەسۋرستارىن ەۋروپادان ازياعا كوبىرەك بولە باستاعانى اقيقات. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اقش-تىڭ ەندىگى كەزەكتەگى نەگىزگى گەوساياسي ءھام گەوەكونوميكالىق ويىن الاڭى — ازيادا وتەدى.

2. اقش ءۇشىن بۇل — بيۋدجەت تيىمدىلىگىن ارتتىراتىن قادام بولۋى مۇمكىن. ناتو-نىڭ قورعانىس جۇيەسىن كوبىنە اقش قارجىلاندىرادى. دەمەك، ديپلوماتيالىق قىسىم جاساۋ ارقىلى بۇل ناتو ەلدەرىنەن قورعانىسقا كوبىرەك اقشا ءبولۋىن تالاپ ەتەدى، سول ارقىلى اسكەري مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋىن جەدەلدەتەدى.

3. ناتو — نەگىزىنەن ەۋروپاعا باعىتتالعان اليانس. ال بۇگىنگى تاڭدا اقش ءۇشىن قىتايمەن ەكونوميكالىق، اسكەري جانە تەحنولوگيالىق باسەكەلەستىك الدەقايدا وزەكتى ماسەلە. سوندىقتان، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، ناتو-دان رەسۋرستاردى ازايتۋ ارقىلى اقش ازياداعى اليانستارعا (AUKUS, QUAD) كوبىرەك كوڭىل بولەدى، تايۆان، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا سياقتى ەلدەرمەن قورعانىستى نىعايتادى.

اقش-تىڭ بۇل ارەكەتى كارى قۇرلىقتاعى جەكە، اۆتونومدى قورعانىس ستراتەگيالارىن دامىتا باستايدى. مىسالى: "ەۋروپالىق ارميا" يدەياسى (فرانتسيا–گەرمانيا باستاماسى). بۇل — ناتو-دان بولەك جاڭا اسكەري اليانستار نەمەسە ەۋرووداقتىڭ قورعانىسىن كۇشەيتۋى مۇمكىن دەگەندى بىلدىرەدى. اقش-تىڭ ءوز گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق باعىتىنىڭ وزگەرىسى — جاھاندىق تەپە-تەڭدىكتى وزگەرتە الاتىن، ەۋروپا، رەسەي جانە قىتاي اراسىنداعى كۇشتىڭ قايتا بولىنۋىنە جول اشاتىن وتە ماڭىزدى قادام بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، اق ءۇي تاراپى كارى قۇرلىق ەلدەرىمەن، مۇمكىن، باسقا دا دەرجاۆالار اراسىندا اشىق جانە جاسىرىن كەلىسسوزدەر ارقىلى ءوز مۇددەسىن اقتاپ الۋعا تىرىساتىنى انىق.

وسىعان جاۋاپ رەتىندە كارى قۇرلىق ەلدەرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى پالەستينا تاۋەلسىزدىگىن مويىندايتىنى تۋرالى قارار قابىلدادى.

سول ارقىلى: اقش-تان تاۋەلسىز، دەربەس سىرتقى ساياسات جۇرگىزە الاتىندىعىن كورسەتىپ، جاھاندىق ماڭىزدى ويىنشى ستاتۋسىندا باعالانۋدى كوزدەگەن بولۋى ىقتيمال. سونىمەن قوسا: اتالعان ەلدەردەگى ىشكى ساياساتتا جانە ەلەكتوراتتا مۇسىلمان قاۋىمداستىعىنىڭ ۇلەس سالماعى ارتىپ كەلەدى جانە يسلام ەلدەرىمەن — تاياۋ شىعىس، سولتۇستىك افريكا، وڭتۇستىك ازيا — ەكونوميكالىق جانە ساياسي بايلانىستى نىعايتۋدىڭ وڭ قادامى رەتىندە باعالانادى.

بىراق، ايتا كەتەرلىك جايت — پالەستينانىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ مويىندالۋى ونىڭ ەگەمەندى ەل بولىپ كەتكەنىن بىلدىرمەيدى. ول ءۇشىن پالەستينانىڭ ساياسي ەليتالارى مەن پارتيالارى ءبىراز جۇمىس اتقارۋىنا تۋرا كەلەدى...

دونالد ترامپتىڭ اۋعانستانعا قاراتا: "باگرام بازاسىن اقش-قا بەرۋى كەرەك", — اتتى مالىمدەمەسىنە توقتالساق، بۇل دا اق ءۇيدىڭ قىتاي، رەسەي، يران جانە ورتالىق ازياعا قاراتا جاسالعان گەوساياسي قادامىنىڭ ءبىرى دەۋىمىزگە بولادى.

ويتكەنى، اۋعانستان — ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك ازيانىڭ تۇيىسكەن جەرى، قىتاي مەن رەسەيگە وتە جاقىن. ەگەر اقش باگرام بازاسىن قايتا يەلەنسە، بۇل بازا ارقىلى قىتايدىڭ شىڭجاڭ ايماعىن، رەسەيدىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىن، يراننىڭ شىعىس بولىگىن باقىلاۋدا ۇستاۋعا بولادى. ياعني، قىتايدىڭ ء"بىر بەلدەۋ — ءبىر جول" جوباسىن باقىلاۋعا، قۇرلىقتاعى لوگيستيكالىق جانە بارلاۋ وپەراتسيالارىن جۇرگىزۋگە ىڭعايلى ايماق بولماق. بۇل تەك اسكەري بازا ەمەس — گەوەكونوميكالىق شايقاستاعى ماڭىزدى پلاتفورما بولادى. بىراق، اقش-تىڭ باگرام بازاسىن قايتىپ الۋى — ديپلوماتيالىق تۇرعىدان وتە كۇردەلى پروتسەسس، مۇمكىن ورىندالماۋى دا ىقتيمال.

مەيلى قالاي دەسەك تە، ءححى عاسىر — كەيبىر الىپ دەرجاۆالاردىڭ كۇنى باتىپ، كەيبىر بوداندىقتاعى ەلدەردىڭ تاڭى اتىپ، ءوز تاۋەلسىزدىگىن الاتىن ءداۋىر بولۋى دا عاجاپ ەمەس...

دەرەككوز:   

https://www.geopoliticalmonitor.com/chinas-wakhan-corridor-dilemma-economic-development-or-security/

https://www.geostrategy.org.uk/research/the-geopolitics-of-aukus/

ەرتۇران جۇماقانۇلى